Czym jest lite­ratura?

Termin „lite­ratura” w języku polskim nie­jedno ma zna­czenie. Na przykład w Słow­niku języka pol­skie­go pod re­dakcją Witolda Doro­szew­skiego przy haśle „lite­ratura” znaj­du­jemy cztery definicje:

1. Ogół twórczości piś­mien­niczej da­nego narodu, kraju lub całej ludzkości albo danej epoki; piś­mien­nictwo; praca li­te­racka, pisarstwo.
2. Ogół prac pisemnych (dzieł, arty­kułów, broszur itp.) z zakresu danej nauki, specjal­ności, do­tyczących da­nego przed­miotu, zagad­nienia; dzieła dru­kowane, książki, broszury; lektura.
3. Nauka historii lite­ratury, nauka o li­te­raturze; studia histo­ryczno­li­te­rackie.
4. daw. Nauka pisania i wymowy, sty­lis­tyka^[1].

Defi­nicja czwarta została słusznie opatrzona kwa­lifi­ka­to­rem dawności. Słowa tego nie uży­wa się już dzisiaj w takim znaczeniu.

Defi­nicja trzecia jest definicją poli­semiczno-metonimiczną definicji pier­wszej. Pub­li­­kacja niniej­sza nie zajmuje się oma­­wia­niem nauki o lite­raturze chiń­skiej czy też ana­lizą badań nad historią chińskiej twór­czości li­te­rackiej. Ta defi­nicja nas więc nie interesuje.

Defi­nicja druga dotyczy dzieł fak­to­gra­ficz­nych lub innych utworów, aspi­­ru­­jących do tego miana. Zawiera ona w sobie definicję trzecią. Jest więc uogól­­nieniem definicji trze­ciej. Z tego samego wzglę­du nie to zna­czenie słowa „lite­ra­tura” znajduje się w kręgu na­szego za­intere­sowania.

Inte­resuje nas natomiast defi­nicja pier­wsza, która dotyczy „prac lite­rackich”, choć jest to defi­nicja bar­dzo nieprecyzyjna.

Stwierdzenie „ogół twórczości piś­mien­niczej” sprawia, że druga i trzecia de­finicja zawierają się w pier­­­wszej. Dopiero koń­cówka tej definicji rzuca jaś­niej­sze światło na to, czym kon­kretnie jest lite­ra­tura według tej definicji.

Leksykografowie silnie zasu­gerowali się tutaj ponadto ety­mologią słowa „lite­ratura,” ogra­ni­czając się w swych de­finicjach do dziedzin dzia­łal­ności ludz­kiej związanych bez­­po­średnio z pis­mem. Takie rozu­­mienie tego ter­minu jest zgoła błędne, co łatwo udowodnić.

Weźmy za przykład staro­żytnych Gre­ków oraz ich dwa wiel­kie eposy. Kiedy upadła kultura my­keń­ska i na­stały tzw. Wieki Ciemne, pismo line­arne B, jakim się niegdyś Grecy (My­keńczycy) po­sługi­wali, zostało za­pomniane. W ok­re­sie tym Grecy nie mieli więc pisma, a to w tym nie­piśmien­nym ok­­re­­sie właśnie po­wstały naj­prawdo­podobniej Ilia­da oraz Ody­seja. Świad­czą o tym między in­nymi od­nie­sienia do żelaza, które to w epo­ce mykeńskiej nie było jeszcze znane^[2]. Eposy te uważane są obec­nie za lite­raturę, a przecież według po­wyż­szych defi­nicji nie były lite­raturą, w chwili kiedy pow­stały. Czym różniła się Iliada zapisana na papirusie od tej zapisanej w komór­kach móz­gowych? Ni­czym – za­kła­dając, że nikt nie popełnił błędu podczas kon­wer­to­wania. A jeśli nawet przyj­­miemy, że eposy te zostały na­pisane w ok­resie mykeńskim, ale ich zapis nie do­chował się do naszych czasów, to i tak nie zmienia to faktu, że istniały przez pewien ok­res tylko w for­mie nie­piśmiennej, będąc w swej istocie tymi samymi bytami – dziełami sztuki wy­konanymi z materiału zwa­nego językiem. Tak więc pismo nie jest wy­znacz­nikiem tego, czy coś można uznać za lite­raturę.

Takie materialistyczne ujmowanie lite­ratury nie jest w pol­skiej leksy­kografii od­o­sob­­nione. Podobną definicję znaj­du­­jemy w Słowniku wyrazów obcych, gdzie stwierdza się wprost, że li­te­ratura to „ogół spi­sanej twórczości^[3].”

Lite­raturoznawcy oczywiście nie uwa­żają tekstów nie­spi­sa­nych za nie­lite­ra­turę, tylko dlatego że są one nie­spisane. Warto jednak zwrócić uwagę na częsty błąd skoja­­rzeniowy, ja­ki popełniamy, kiedy mówimy o li­te­ra­turze, myśląc tak na­­prawdę o lite­rach. Li­te­ra­tura to nie lite­ry, a jej związek z nimi jest czysto przy­padkowy. Li­te­ra­turę można wszak zapisać na przykład cyframi, jak to czynią kom­putery.

Warto jednak zauważyć, że w naszym kręgu kulturowym nawet lite­ratu­ro­znawcom zdarza się ko­jarzyć pojęcie lite­ra­tury przede wszystkim z medium, jakim ta jest prze­kazywana, a do­piero w drugiej kolejności z treścią, jaką prze­ka­zuje. Przy­kładem ta­kiego mi­mo­wolnego zapewne podejścia do tematu jest defi­nicja, jaką podaje Oxford Concise Dictionary of lite­rary Terms:

• a body of written works related by subject-matter (e.g. the lit­erature of computing), by language or place of origin (e.g. Russian lite­rature), or by prevailing cul­tural standards of merit. In this last sense, 'lite­rature' is taken to include oral, dramatic, and broad­cast compositions that may not have been published in written form but which have been (or deserve to be) preserved^[4].
• zasób prac pisemnych zwią­za­nych ze sobą pod wzglę­dem przedmiotu (np. li­te­ratura infor­matyczna), języka lub miejsca pochodzenia (np. lite­ra­tura ro­syj­ska) albo kul­tu­rowych norm ważkości, które do­minują. W osta­tnim z tych znaczeń za lite­raturę uważa się rów­nież kom­pozycje ustne, drama­turgiczne i audycje, które nie zostały opub­likowane w for­mie pisemnej, ale zostały (lub zasługują na to, aby zostać) zachowane.

Zgoła inaczej wygląda to zagad­nienie w od­niesieniu do ję­zyka chiń­skiego, gdzie od­powiednik na­sze­go terminu „lite­ra­tura” ma odmienną etymologię.

Chiń­ski termin brzmi wénxué (文學) i składa się z dwóch mor­femów: wén oraz xué. Xué znaczy tyle co „wiedza” lub „zdo­bywanie wiedzy.” lite­ratura w jakim­kolwiek sensie jest pewnym typem wie­dzy. Ten aspekt słowa wénxué nie po­trzebuje więc dodat­kowych wyjaśnień.

Inaczej ma się sprawa z pierwszym członem tego wyrazu. Wén zna­czyło pier­wotnie „wzór” lub „motyw”, jakim ozda­biano naczynia z porcelany czy brą­zu^[5]. W późniejszym okresie ter­min ten nabrał bardziej specy­ficznego znaczenia i zaczęto stosować go na określenie wzorów będących znakami pis­ma. Dlatego też morfem wén znaleźć dziś możemy w takich sło­wach jak „kultura” (wénxué 文學) czy „cywilizacja” (wénmíng 文明), ale również w takich jak „pismo” (wénzì 文字) czy do­kument pi­sa­ny (wénjiàn 文件).

Chiń­scy leksykografowie nie są już tak bardzo obarczeni błędnym skoja­rzeniem lite­ratury z lite­rą. Na przykład w Nor­matywnym słow­niku współ­­czes­nego ję­zyka chiń­­skiego znaj­du­jemy taką oto defi­nicję ter­minu wénxué:

• 用語言文字塑造形象反映社會生活的藝術，包括小說、詩歌、散文、戲劇等。也說語言藝術^[6]。
• Sztuka, która za pomocą języka i pisma two­rzy obrazy od­zwiercie­dlające życie społeczne. Zawiera po­wieści, poezję, eseje, sztuki tea­tralne itp. Nazywana jest też sztuką językową.

Jak widać defi­nicja ta mówi nie tylko o piśmie ale i o języku, nazywając lite­raturę wprost „sztuką językową.”

Ta właśnie, podawana przez chiń­ski słow­nik, defi­nicja jest najbliższa temu, co w ni­niejszej pub­li­kacji uznawać bę­dziemy za lite­raturę.

Lite­ratura jest więc sztuką, której two­rzywem jest język, a której treścią może być co­kol­wiek, w za­leż­ności od tego co sobie artysta obierze. Treścią dzieła lite­rackiego może więc być zarówno fikcyjna fabuła, jak i rzetelny opis wydarzeń historycznych czy zja­wisk naukowych, jak też i wy­powiedź pub­licystyczna czy tekst marke­tin­gowy. Nie­ważne jest przy tym, w jaki sposób (tj. za po­śred­nictwem ja­kiego medium) zostanie owa treść prze­kazana od­biorcy ani na jakim nośniku zostanie zapisana (ko­mórki móz­gowe, papier, dysk mag­ne­tyczny, piasek na plaży). Istotą li­te­ratury jest jej artyzm, czyli uczu­cia i emocje jakie wzbudza w odbiorcy dzięki swej wy­mownej i (w szerokim tego słowa zna­cze­niu) pięknej formie. Dlatego też lite­raturę w tym właśnie sensie na­zywamy rów­nież lite­raturą piękną czy też, z francuska, bele­trystyką – choć terminy te są zazwyczaj za­rezer­wowane dla lite­ratury nie­fak­to­gra­ficznej, czyli fikcyjnej.

Różnicę między lite­raturą w sensie arty­stycz­nym a innymi typami tekstów można przyrównać do dwóch spo­sobów spo­ży­wania bułki z serem.

Pierwszy sposób polega na tym, że w jednej ręce trzy­ma­my ser a w drugiej bułkę i je­my – to się na­­zywa jedzeniem sera i bułki. Organizm nasz dostaje czystą treść potraw.

Drugi sposób polega na przekrojeniu bułki i ułożeniu na niej ładnie po­­kro­jonych ka­wałków sera. Jedzenie takiego po­siłku, nazywamy jedzeniem ka­napki z serem. W ta­kiej sytuacji oprócz treści po­karmu dostajemy jeszcze coś więcej, dosta­jemy obraz ka­napki – czyli sztukę.

Tym się właśnie lite­ratura różni od tekstów użytkowych (o których mówi druga defi­nicja Doro­szewskiego), że nadaje treści formę arty­stycz­ną, a for­ma ta upięk­sza lub umila treść, nie będąc jedno­cześnie elementem ko­niecz­nym dla istnienia samej treści.

Zdefiniowawszy zjawisko lite­ratury, po­zo­staje nam jeszcze dookreślić czym jest lite­ra­tura chiń­ska i jaki jest zakres daw­nej lite­ratury chiń­skiej.

Lite­ratura chiń­ska obejmuje twórczość lite­racką w jakim­kolwiek języku chiń­skim, której autorami są rdzenni^[7] mieszkańcy ziem chiń­skich – nie­zależnie od na­rodowości. Ziemie chiń­skie zaś to obszary, na których dominowała kultura chi­ńska w mo­men­cie powsta­nia dzieła w języku chińskim. Nie ma znaczenia pod wład­aniem jakiej narodowości znaj­dował się wtedy ten obszar.

W drodze wyjątku do lite­ratury chiń­skiej można też za­liczyć przekłady na język chiń­ski, zwłaszcza jeśli teksty te nie zachowały się w języku oryginału lub wywarły znaczący wpływ na chiń­ską kulturę – jak na przykład sutry buddyjskie.

Lite­raturą chiń­ską są więc wiersze pisane przez Man­dżurów po chiń­sku za czasów dynastii Qing, a wier­sze, jakie pisali po chiń­sku Japończycy, już do tej lite­ratury nie należą.

Pojęcie dawnej lite­ratury chiń­skiej, odnosi się do lite­ratury powstałej przed 1917 rokiem, czyli przed tzw. Ruchem 4 Maja, który za­po­cząt­kował nową epo­kę w całej kul­turze chiń­skiej, narzucając jej euro-atlantyckie wzorce.

---

^[1] Witold Doro­szewski, Słownik języka polskiego, http://sjpd.pwn.pl/haslo/lite­ratura, (dostęp 28.02.2015).

^[2] Józef Wolski, Historia powszechna. Staro­żyt­ność, Warszawa: Pań­stwowe Wydaw­nictwo Naukowe, 1971, s. 148.

^[3] Mirosław Jarosz, Maciej Adamski, Słownik wyrazów obcych, Wrocław: Europa, 2001, s. 451a.

^[4] Chris Baldick, Oxford Concise Dictionary of lite­rary Terms, Szanghaj: Shanghai Foreign Language Education Press, 2000, s. 124.

^[5] Co zresztą uwidacznia już sama grafia tego znaku.

^[6] Li Xingjian (red.), Xiandai Hanyu guifan cidian (Nor­matywny słownik współ­czesnego języka chiń­skiego), 2. wyd., Pekin: Foreign Language Teaching Research Press, 2011, s. 1365b.

^[7] Co wy­klucza tury­stów, jeńców wojen­nych itp., ale po­zo­stawia w kręgu naszych za­inte­resowań za­sie­działych imi­grantów.

Jarek Zawadzki, Dawna lite­ratura chińska: anto­logia i omó­wienie, t. 1, Seattle: CreateSpace, 2015, s. 19–21.